HARİTA BİLGİSİ
İstanbul’da okuyan bir grup üniversite öğrencisi memleketlerine gitmek istiyor. Bu öğrenciler Türkiye’nin değişik bölgelerinde ikamet etmektedir. Öğrenciler memleketlerine aynı ulaşım araçlarını kullanarak gidebilirler mi? Şüphesiz her öğrenci kendi memleketine gitmek için en uygun aracı seçecektir. Örneğin Kahramanmaraş’a gitmek isteyen bir öğrenci gemiyle doğrudan memleketine ulaşamaz. Fakat Yalova’ya gitmek isteyen bir öğrenci için en uygun ulaşım aracı feribottur.
Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi her öğrenci amacına ulaşmak için uygun ulaşım türünü seçer. Harita çizimi yapılırken de kullanış amacına en uygun yöntem seçilir.Şimdi harita çizim yöntemlerini birlikte öğrenelim. Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına Harita denir.
PROJEKSİYON TİPLERİ
Üzerine bir harita çizilmesi mümkün olacak şekilde paralel ve meridyen ağının perspektif esaslara uygun olarak bir kağıda çizilmesine projeksiyon denir.
Projeksiyon yöntemleri, yuvarlak olan yeryüzünün tamamını veya bir görümünü en az
hata ile düzlem üzerine aktarma amacıyla geliştirilmiş yöntemlerdir.
Üzerinde coğrafî koordinatların belirgin olarak gösterildiği ve merkezinde bir ışık kaynağı olan bir model küre düşünelim. Işık küre üzerinde bulunan paralel ve meridyenleri yansıtır. Yansıyan paralel ve meridyen gölgeleri model küre üzerine geçirilen koni veya etrafına sarılan silindir ya da küreye teğet olarak tutulan düzlem üzerine düşer. Böylece coğrafî koordinatlar bir düzleme aktarılır.
Küresel yüzeyin düzleme aktarılması sırasında ortaya çıkan bozulmalar şunlardır;
1. Açılardaki değişmeler (paralel ve meridyen ağı)
2. Alanlardaki değişmeler (yüz ölçüm)
3. Uzunluklardaki değişmeler,
4. Şekillerdeki değişmeler,
5. Yönlerdeki değişmeler,
Haritalardaki hataları ortadan kaldırmak mümkün değildir. Ancak projeksiyon yöntemleri ile en aza indirilebilir.
Konik Projeksiyon
Kürenin çevresine koni şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur.Bu yöntemle çizilmiş haritalarda şekiller bozulur ama alanlar korunur.Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
Düzlem Projeksiyon Bir düzlemin kutup noktasına teğet olarak geçirilmesiyle oluşturulan bu çizimde kenar uzunlukları korunur.Bu yöntem daha çok dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır.
Silindirik Projeksiyon
Bir kürenin çevresine silindir şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe alan bozulmaları görülür ve şekiller büyür. Bu yöntem daha çok deniz ve hava ulaşımında yararlanılan haritaların hazırlanmasında kullanılır.
HARİTALARDAKİ BOZULMALAR
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe haritalarda bozulmalar artar. Bunun nedeni kutuplara yaklaştıkça küreselliğin artmasıdır. Bozulma oranı haritası çizilen alanın büyüklüğü ile doğru orantılı olarak artar. Bunun nedeni gösterilen alanın büyümesi oranında küreselliğin belirginleşmesidir.
Gerçeğe yakın haritalar ancak model küreler üzerinde gösterilir. Doğru yapıldığı
takdirde küreler üzerinde, Dünya’ya ait uzaklık ve yönleri ölçülü bir şekilde gösterilir.
Bununla beraber kürelerin bazı olumsuz yönleri de vardır.
1. Kürelerin bir bakışta sadece bir yüzünü görmek mümkündür.
2. Detay göstermek istenildiğinde büyük ebatta yapılması gerekir. Bu defa taşınması güçleşir.
3. Kavisli küre yüzeyi üzerinde ölçüm yapma güçtür.
4. Kürelerin maliyeti pahalıdır.
Düzlem üzerindeki haritaların kürelere göre taşıma, koruma baskı yapma ve ölçme
gibi kolaylıkları bulunmaktadır.
HARİTA ÇİZİM YÖNTEMLERİ
1-İzohips (Eş Yükselti Eğrisi) Yöntemi
Yeryüzünde deniz seviyesine göre aynı yükseltiye sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen kapalı eğrilerle gösterilir. Bu eğrilere izohips (Eşyükselti) eğrileri denir. En sık kullanılan yöntemdir. Eğrilerin sık ya da seyrek olması yüzey şekilleri hakkında bilgi verir.
Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere ise izobat (eş derinlik) denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobatların kesişme noktalarıdır. İzohips yöntemi haritalarda yer şekillerini gösterme yöntemlerinden en yaygın olanıdır.
2-Kabartma Yöntemi
Yer şekillerinin gerçeğe uygun kabartmaları yapılır ve boyanır. Bu haritalarda yatay mesafeyi gösteren ölçek yanında dikey mesafeyi gösteren ikinci ölçek vardır. Bu haritalar yer şekillerinin üç boyutlu ve gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Taşınması güç ve maliyeti yüksek olduğu için çok kullanılan bir yöntem değildir.
3-Renklendirme Yöntemi
İzohips yöntemi ile çizilen haritalarda yükselti basamaklarını daha iyi gösterebilmek için, deniz seviyesinden itibaren her yükselti basamağı belli bir renk ile gösterilir.
Buna göre:
1. 0 metrenin altı; Koyu yeşil
2. 0 – 200 m arası; yeşil,
3. 200 – 500 m arası; açık yeşil
4. 500 – 1000 m arası; sarı
5. 1000 – 1500 m arası; turuncu
6. 1500 – 2000 m arası; açık kahverengi,
7. 2000 m üzeri; kahverenginin koyulaşan tonlarıyla gösterilir.
8. Kahverengi üzerindeki beyaz renkler kalıcı kar ve buzulları gösterir.
9. Denizler ise derinliği arttıkça mavinin koyulaşan tonları ile gösterilir.
4-Tarama Yöntemi
Fazla kullanılmayan bir yöntemdir. Çizgiler eğime paralel olarak uzanır ve yükselti basamaklarını gösterir. Eğimin fazla olduğu yerlerde çizgiler kısa, sık ve kalın uzanır.
Eğimin azaldığı yerlerde ise çizgiler ince, uzun ve seyrek uzanırlar. Tarama yöntemiyle çizilen haritalar yüzey şekilleri hakkında genel bir fikir verir.
5-Gölgelendirme Yöntemi
Haritası çizilen arazinin sol üst köşesinden 45° eğimli bir ışık geldiği varsayılarak yüzey şekilleri gösterilir. Işık alan ve düzlük yerler aydınlık olarak gösterilir. Gölgede kalan yerler siyaha boyanır. Böylece yeryüzü şekillerinin uzanış ve biçimleri gösterilmeye çalışılır. Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmadığından, yükseltileri tespit etmek ve profil çıkarmak olanaksızdır. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi modern haritacılıkta yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.
KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE HARİTALAR:
Her haritanın hazırlanış amacı farklıdır. Değişik özellikler dikkate alınarak hazırlanan
haritalar, kullanım amaçları açısından farklı isimler alır. Örneğin iklim bölgeleri
haritası, toprak haritası, maden haritası, fiziki haritalar, nüfus haritası vb.
Fiziki harita siyasi harita Beşeri harita
Fiziki Haritalar:Yeryüzü şekillerinin yükselti ve eğim gibi özellikleri ve dağ,ova, plato gibi yer şekillerinin dağılışını gösteren haritalardır. Bir yerin yükseltisi ancak fiziki haritalardan bulunabilir.
İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin siyasî sınırlarını veya idari birimlerini (bölge, il, ilçe) gösteren haritalardır.
Beşerî ve Ekonomik Haritalar: Nüfus miktarı, yoğunluğu ve dağılışını, göçleri, tarım ürünleri ve miktarını, sanayi, yeraltı kaynakları, turizm değerleri olan alanların dağılışını gösteren haritalardır.
Özel Haritalar: Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan ve sadece konunun
uzmanları veya ilgilileri tarafından kullanılan haritalardır ve belirli bir meslek grubuna hitap eder. Jeoloji, Toprak, Ulaşım, Orman haritaları gibi. Örneğin jeoloji haritası sadece bu işle uğraşan araştırmacılar için gereklidir.
HARİTALARLA YOLCULUK
Bir çizimin harita olabilmesi için birtakım özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikleri
birlikte öğrenelim.
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için şu üç temel öğenin olması gereklidir;
· Kuşbakışı görünümün olması,
· Bir ölçek dâhilinde küçültülmesi,
· Bir düzleme aktarılması,
·
1. Kuşbakışı görünümün olması: Haritası çizilecek arazinin tam tepeden görünüşü
Kuşbakışı olarak adlandırılır. Eğer kuşbakışı çizim yapılmazsa, yeryüzü şekillerinin tamamı görülemez, boyutlarında, şekillerinde ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur. Ancak tam tepeden bakınca gerçek görünüm sağlanır. Tam tepeden olmazsa resim olur.
2. Bir ölçek dâhilinde küçültülmesi:
Çizimi yapılacak olan araziye ait gerçek uzunluklar haritaya aktarılırken belli oranlar
Dâhilinde küçültülmelidir.Bu küçültme oranına Ölçek denir.
Ölçeği olmayan çizimlerde yeryüzü şekilleri gerçeğe uygun olarak gösterilemez. Bu
tür çizimlere kroki denir. Herhangi bir alan ya da cismin kuşbakışı görünüşünün kabataslak bir düzleme aktarılmasına Kroki denir. Krokinin haritadan farkı ölçeksiz
olarak çizilmesidir.
Çanakkale çıkarma krokisi
3. Düzleme Aktarma: Dünya yuvarlak olduğu için haritalarda yeryüzü şekilleri, kara
ve denizlerin dağılışı gerçeğe uygun olarak bir düzleme aktarılamaz. Haritalarda görülen gerçeğin az ya da çok benzeridir. Haritalardaki bozulmaların temel nedeni küre şeklindeki yeryüzünün bir düzleme aktarılmasından kaynaklanmaktadır.Düzleme aktarırken bozulmaları azaltmak için çeşitli projeksiyon yöntemleri kullanılır.
ÖLÇEK
Karadeniz’i bir A4 kâğıdı üzerinde nasıl gösterebilirsiniz? Karadeniz’i gerçek büyüklüğüyle göstermeniz mümkün olabilir mi? Aynı büyüklükte kâğıdı bulmanız mümkün olmadığı için Karadeniz’in şeklini küçültmeniz gerekir. İşte bu küçültme oranına ölçek adı verilir.
Ölçek ile paydası arasında ter orantı vardır;
· Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür. Ölçek küçüldükçe haritanın
kapladığı gerçek alan artar, ayrıntı azalır.
· Ölçeğin paydası küçüldükçe ölçek büyür. Ölçek büyüdükçe haritanın kapladığı gerçek alan küçülür, ayrıntı artar.
Ölçekler ikiye ayrılır;
a. Kesir Ölçek:Gerçek uzunluklar ile harita üzerindeki uzunluklar arasındaki oran kesirli rakamlarla ifade edilmişse bu tip ölçeklere Kesir Ölçek denir.
Örnek: 1: 1 000 000, 1 / 1 000 000 gibi,
b. Çizik Ölçek: Harita üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarının bir doğru üzerine işaretlenmesiyle oluşturulan ölçeklere Çizik Ölçek denir.
Çizik Ölçeklerde sıfırın solunda kalan kısım daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır.
Haritalar çeşitli yollarla (film, fotokopi vs.)büyütülüp küçültülürse ölçekleri de değişir. Ancak bu haritalar üzerindeki kesir ölçek değişmez. Bundan dolayı yanlış bilgi verir. Ancak çizik ölçeğin boyutu da haritanın büyültme ve küçültme oranında değişeceğinden her zaman doğru bilgi verir.
